يهوديان آذربايجان
آذربايجان
يكي از جمهوريهاي مستقل كشورهاي مشتركالمنافع ميباشد كه
استقلال خود را با فروپاشي اتحاد جماهير شوروي بدست آورده است.
آذربايجان
ايران:
آذربايجان
ايران استاني است كه در شمال غربي اين كشور واقع شده است. حضور يهوديان در
آذربايجان به زمان آغاز سكونت يهوديان در پارس باز ميگردد. اگرچه حضور اين جامعه
با مدارك و شواهد مستند فقط از قرن دوازدهم ميلادي اثبات ميشود.
بنيامين
تودلايي بر پايه مسافرتهاي خود گفته است كه بيش از صد دهكده در كوههاي هفتان تا
قسمتهاي مياني ايران وجود داشتند كه در آنها آذربايجانيهاي ايران زندگي ميگردند.
ساموئل بن يحي المغربي چنين نقل كرده است كه داويد الراي (قرن دوازدهم) پيرواني
براي حكومت مسيح نمايي خود در خوي، سلماس، تبريز و مراغه در اروميه پيدا كرده است.
بعد
از آنكه هلاكوخان در سال 1285 سلسله خود را در
تبريز تاسيس
نمود، پايتخت جديد، بسياري از ساكنان يهودي را به خود جلب نمود. سعدالدوله نيز
(1291) به عنوان يك درباري مدتي در اين شهر حضور داشته است.
تبريز،
سلطانيه و ديگر مكانها در آذربايجان به عنوان مکانهايي شناخته ميشوند كه برخي از اتفاقات و
رويدادهاي مهم يهودي در قرن سيزده و چهاردهم در آنجا به وقوع پيوست. آذربايجان
همچنين يكي از مراكز ((قرائيها)) بوده است.
در زمان
حكمراني صفويه نيز حضور يهوديان در چند ناحيه ذكر شده است.
بين سالهاي
1711 تا 1713 فرستادهاي از حبرون بنام يودا بن عمرام ديوان از بسياري از اجتماعات در آذربايجان ديدار كرد. رنج
و عذاب يهوديان تحت حكمراني قاجار (از 1794 ميلادي) در مراغه، اروميه، سلماس و
تبريز توسط مبلغان مذهبي مسيحي و سياحان مختلف
چون ديويد بيت هيلل توصيف شده است.
گويش و لهجه
يهوديان در جوامع مختلف آذربايجان مساله تحقيق دانشمندان غربي همچون نولدك (Noeldecke)،
سوسين (Socin)، دوال (Duval)، گوتيل (Gottheil)
، مكلين (Mclean) و
ريولين (Rivlin) بوده است.
آذربايجان
روسيه:
قبل از
انقلاب سال 1917 دولت باكو و yelizavetpol تشكيل گرديد تا سالهاي نه چندان دور اين ناحيه آلباني ناميده ميشد.
سپس آذربايجان فقط شامل بخش ايراني ميگرديد.
هنگاميكه
اين ناحيه توسط روسيه تصاحب شد، جمعيت يهوديان بطور عمده شامل كوهنشينان تاتاري زبان بود. مركز اصلي استقرار آنها شهر
باكو و دهكدههايي مثل ميودي و ميودي آفتاران زير سلطه دولت باكو و دهكده وارتاشن
در قلمرو حكومت yelizavetpol بود
است. تعداد شهروندان يهودي كه در سال 1835 در باكو و نواحي اطراف آن زندگي ميكردند
حدود 5492 نفر بوده است كه 2718 نفر از آنها در خود شهر ساكن بوده و حكمرانان
جداگانه داشتند. در سال 1866 يك مسافر يهودي حضور 952 خانوار يهودي را در باكو،
145 خانوار را در Mindy و 190 خانوار را در وارتاشن را گزارش كرده است.
در حاليكه
در همين سال يك مسافر يهودي روسي تعداد يهوديان كوبا را 6282 نفر، در Miudji 975 نفر و در وارتاشن 1396 نفر ذكر كرده بود. يهوديان آذربايجاني
بطور كلي در زمينه معاملات جزئي و
كارهاي دستي اشتغال داشتهاند و بطور متوسط وضعيت اقتصادي آنها ضعيف بوده است.
آنها از طرف جمعيت مسلمان محل خود نيز مورد آزار قرار ميگرفتند.
در زمان
رژيم سزاري ناحيه زندگي يهوديان در نزديكي
محل اقامت روسهاي اروپايي بوده و با رشد سريع باكو به
عنوان مركز توليد روغن، تعداد قابل توجهي از يهوديان اروپايي نقش فعالي در توسعه اين
صنعت ايفا كردند.
بر طبق
سرشماري در سال 1897، 12761 شهروند يهودي در قلمرو دولت باكو و 2031 نفر در yelizavetpol زندگي ميكردند. در طي جنگ تمدن به دنبال انقلاب 1917 بسياري از
يهوديان آذربايجان، روستاهاي خود را بخصوص به مقصد باكو كه بسياري از يهوديان را
از روسيه اروپايي جلب كرده بود، ترك كردند. سپس باكو به عنوان مهمترين مركز يهودي
در آذربايجان درآمد.
بعد از
ايجاد رژيم كمونيستي تمامي مدارس سنتي يهودي تعطيل گرديد و يهوديان مجبور به
استفاده از مدارس دولتي گرديدند و در اواخر دهه 1920 يك مدرسه يهودي تركي در وارتاشن
و يك مدرسه نيز براي يهوديان ساكن در كوههاي باكو تاسيس شد. يك باشگاه يهودي در
كوبا شروع به فعاليت كرد و يك گروه از نويسندگاني كه به زبان تاتاري صحبت مينمودند،
در باكو و كوبا فعال شدند. تلاشهاي بسياري در زمينه ساكن نمودن يهوديان در زمينهاي
زراعي انجام شد و تا اواخر 1927، 250 خانواده يهودي مستقر
شدند.
سرشماري سال 1926 وجود 19000 يهودي اروپايي و 7500 نفر ديگر را در كوهستانهاي
آذربايجان و سرشماري سال 1959، حضور 40204 يهودي در آذربايجان (حدود 1/1 % مجموع
جمعيت) را نشان ميدهد.
از 38917
نفري كه در جوامع متمدن زندگي ميكردند 29197 نفر در باكو و حومه آن ساكن بودند.
بر طبق گزارشها در سال 1955 يك اجتماع مذهبي در باكو وجود داشته اما كنيساها بعدها
بسته شد.
دهه70 و
80
در سال 1979
جمهوري آذربايجان 35500 يهودي داشت و در سال 1989 تعداد آنها 30800 نفر برآورد شده
است. (كه 2270 نفر از آنها اشكنازي و در باكو ساكن بودهاند). با ادامه جنگ بين
آذربايجان و ارمنستان بر سر ناگورنو قرباق در سال 1989، 1981 يهودي (5/97 % يا 1933 نفر از آنها از
باكو) مهاجرت كردند. در سال 1990، 7673 يهودي از آذربايجان به اسراييل مهاجرت كرده
و در سال 1991 تعداد مهاجرين 5968 نفر بوده است (5513 نفر از آنها از باكو مهاجرت
كرده بودند)
باكو داراي
يك باشگاه فرهنگي يهودي بنام آلف بوده است. در سال 1992 يهوديان آذربايجان شروع به
چاپ روزنامه AZIZ كردند. به آژانس يهود اجازه فعاليت
آزادانه در
باكو داده شده است.
سالهاي مياني
دهه 1990
در اواخر
سال 1993، تخميناً حدود 17300 نفر يهودي در آذربايجان زندگي ميكردهاند. در سال
1992، 2625 نفر از آذربايجان به اسراييل مهاجرت كرده و اين تعداد 3133 نفر را در
سال 1993 شامل ميشود. در ژوئن سال 1993 در نتيجه يك كودتا حيدر عليف يكي از اعضاي
بلندپايه حزب كمونيست، رييس جمهور شد، به علت موضع دوستانه، يهودستيزي در
آذربايجان مشكلي را بصورت جدي براي جمعيت ساکن در اين كشور بوجود نياورده است.
